Από το Βήμα ιδεών

Τα μεγάλα αόρατα προβλήματα της εκπαίδευσης
...και η «Παιδεία»
Αννα Φραγκουδάκη
Kοινωνιολόγος, Καθηγήτρια του Πανεπιστήμιου Αθηνών


Ηελληνική εκπαίδευση έχει τα τελευταία 25 χρόνια αλλάξει ριζικά. Παρά τις θεαματικές αλλαγές και τα αναπόφευκτα καινούργια προβλήματα, ο δημόσιος διάλογος εξακολουθεί ακόμα σήμερα να είναι εγκλωβισμένος σε θέματα άλλων εποχών. Αποτέλεσμα είναι να μην αντιμετωπίζονται τα καινούργια προβλήματα και να μην αξιοποιούνται οι αλλαγές.
Για μακρύτατο χρονικό διάστημα η εκπαίδευση έχει αντιδημοκρατικό προσανατολισμό και είναι γενικότερα ανεπαρκής. Το γενικό μορφωτικό επίπεδο είναι χαμηλό και η πλειονότητα των πολιτών έχει μόρφωση έως δημοτικού σχολείου.
Τα δεδομένα αυτά αλλάζουν μόλις από τη δεκαετία του 1980 και προς το τέλος της το 9χρονο υποχρεωτικό σχολείο γενικεύεται, το λύκειο τείνει να γενικευτεί και πολλαπλασιάζονται θεαματικά οι εκπαιδευόμενοι στην ανώτερη βαθμίδα. Τα περιεχόμενα των σχολικών γνώσεων εκσυγχρονίζονται και σταδιακά προσαρμόζονται στις ανάγκες μιας δημοκρατικής πολιτείας. Η ελληνική κοινωνία μεταμορφώνεται σε εγγράμματη, ευρωπαϊκή κοινωνία.
Οι μεγάλες αλλαγές λύνουν πολλά προβλήματα του παρελθόντος, αλλά βέβαια γεννούν καινούργια προβλήματα που απαιτούν σύγχρονες λύσεις. Η εφεύρεση λύσεων εμποδίζεται από το γεγονός ότι τα νέα προβλήματα μένουν αόρατα, καθώς ο δημόσιος διάλογος περιορίζεται σε θέματα δευτερεύοντα, που πολλά έχουν από μόνα τους ξεπεραστεί, όπως π.χ. ο τρόπος επιλογής για την τριτοβάθμια.
Τα νέα προβλήματα είναι ωστόσο σημαντικά. Το πρώτο είναι η πολύ αυστηρότερη κοινωνική επιλογή του σχολείου. Ο εκδημοκρατισμός του συστήματος και η θεαματική αύξηση των εκπαιδευομένων συνοδεύεται (όπως στη λοιπή Ευρώπη) από σημαντική μείωση των παιδιών από λαϊκά στρώματα στην ανώτερη εκπαίδευση.
Μολονότι στην ελληνική κοινωνία είναι παραδοσιακά έντονη και πάντα στο προσκήνιο η καταγγελία της κοινωνικής ανισότητας, αυτό το φαινόμενο περιέργως δεν απασχολεί δημόσια κανένα. Εξαίρεση, τιμητική για τη συνομοσπονδία, αποτελεί η πρωτοβουλία της ΓΣΕΕ που στις 10.5.07 παρουσίασε ερευνητικά τεκμήρια για την κοινωνική ανισότητα στην εκπαίδευση και κάλεσε σε δημόσιο διάλογο.
Το δεύτερο πρόβλημα είναι η μεγάλη αλλαγή στην αξία χρήσης των ανώτερων διπλωμάτων. Τα ποσοστά των πτυχιούχων είναι πολλαπλάσια των αντίστοιχων θέσεων
εργασίας. Το θέμα συζητείται συνεχώς αλλά με προσεγγίσεις αδιέξοδες. Καταγγέλλεται η «πτώση της ποιότητας» σπουδών και η «ανεργία» των πτυχιούχων.
Η ποιότητα είναι αναμφίβολα καλύτερη σήμερα. Τα πτυχία άλλοτε αποτελούσαν ισχυρό κοινωνικό προσόν επειδή ήταν σπάνιο προνόμιο των ολίγων. Επίσης δεν είναι αλήθεια ότι οι πτυχιούχοι πλήττονται από ανεργία, με την ακριβή και κοινωνικά ταπεινωτική σημασία του όρου. Αυτό που συμβαίνει είναι ότι σε όλο και ψηλότερα ποσοστά ασκούν εργασία χαμηλότερου κύρους από τα τυπικά τους προσόντα.
Το φαινόμενο, παρά τα συνήθη αρνητικά σχόλια, είναι θετικό. Το όλο και ψηλότερο γενικό μορφωτικό επίπεδο είναι προνόμιο μιας κοινωνίας. Είναι πιο εφευρετική, πιο ανοιχτόμυαλη και με ψηλότερη ποιότητα ζωής. Η μεγάλη και διαρκής αύξηση των πτυχιούχων και οι συνέπειές της είναι φαινόμενο αναπόφευκτο. Είναι κοινή σε όλες τις χώρες του λεγόμενου δυτικού κόσμου και έχει παντού σταθερή και συνεχή αυξητική τάση. Πολιτική παρέμβαση σε αυτές τις εξελίξεις (που άλλωστε γίνονται από μόνες τους) υπάρχει μόνο μία. Η ελεύθερη πρόσβαση στην τριτοβάθμια των αποφοίτων λυκείου. Παράλληλα δεν μπορεί το κράτος να εξασφαλίζει πλέον θέσεις εργασίας ανάλογες με τα διπλώματα των συνεχώς αυξανόμενων πτυχιούχων και άρα το φαινόμενο απαιτεί να εφευρεθούν νέες διαδικασίες για τον καταμερισμό της κοινωνικής εργασίας.
Εκτός από τα παραπάνω νέα προβλήματα που γέννησαν οι εξελίξεις, υπάρχουν και προβλήματα παλιά, που επιβραδύνουν τη δυναμική των αλλαγών, μειώνουν την ποιότητα της εκπαίδευσης και αναστέλλουν τη διαμόρφωση της κοινωνίας των πολιτών. Τα κυριότερα είναι τρία. Η απαρχαιωμέ
Το σχολείο δεν πρέπει μόνο να εκπαιδεύει αλλά και να καλλιεργεί τις πολυποίκιλες μορφές της κουλτούρας
www.visualphotos.com νη ρύθμιση να αποτελεί η θρησκευτική κατήχηση γνωστικό αντικείμενο του δημόσιου σχολείου και η οπισθοδρόμηση σε μια έντονα παρωχημένη εθνική μυθολογία (που από χαρακτηριστικό παραδοσιακό της ακροδεξιάς, απλώνεται σαν κηλίδα πετρελαίου σε όλο το πολιτικό φάσμα). Τέλος το σημαντικό έλλειμμα παιδείας, με τη σημασία της κουλτούρας στο ελληνικό σχολείο. Δεν μπορεί σήμερα, στη δημοκρατική κοινωνία της ευρωπαϊκής εποχής μας να είναι η κατήχηση μέρος των γνώσεων που μεταδίδει το σχολείο. Είναι έργο της εκκλησίας και πρέπει να την αναλάβει η εκκλησία, στους δικούς της κόλπους και έξω από το δημόσιο σχολείο.
Η ανεξιθρησκεία του σχολείου συνάδει προς τον συνταγματικό πατριωτισμό, επίσης βοηθάει την κοινωνική ενσωμάτωση των σε υψηλά πλέον ποσοστά αλλοεθνών και αλλόθρησκων μαθητών στα σχολεία. Το κυριότερο είναι ότι η κατήχηση εξ ορισμού αντιφάσκει με τον ορθό λόγο. Το μήνυμά της είναι αξιωματικά ανορθολογικό, στοχεύει στην πίστη και υπερβαίνει τη γνώση. Το σχολείο είναι ο θεσμός της γνώσης, με θεμελιώδη μεταξύ των στόχων του την καλλιέργεια της κριτικής σκέψης.
Τις δεκαετίες των μεγάλων εξελίξεων και αλλαγών παρατηρείται σαφής οπισθοδρόμηση στα θέματα εθνικής ιδεολογίας. Διαδίδονται προφητείες για τους κινδύνους αλλοίωσης ή και εξαφάνισης που απειλούν το έθνος, με αντίδοτο την κραυγαλέα «επιστροφή» στο ελληνικό «εθνικό μεγαλείο». Η τραγική ειρωνεία εδώ είναι διπλή. Αυτή η ιδεολογική τάση σχετίζεται με τον κεντροευρωπαϊκό ρατσισμό. Επίσης η κυριαρχία στο σχολείο των εθνικών μύθων του 19ου αιώνα καλλιεργεί μια εθνική ταυτότητα ανασφαλή, αμφίθυμη και εύθραυστη.
Το «εθνικό μεγαλείο» το συνθέτει μια αφήγηση που συστηματικά προβάλλει την αίγλη της κλασικής αρχαιότητας, θεμέλιο του ευρωπαϊκού πολιτισμού, περιγράφοντας το έθνος ως οντότητα φυσική, που από τη μινωική εποχή «διατηρεί» αναλλοίωτες τις «εθνικές» ιδιότητες και άρα πορεύεται μέσα στους αιώνες χωρίς αλλότριες επιδράσεις.
Δηλαδή η αφήγηση ανάγει την αρχαιότητα στο κυριότερο αν όχι μοναδικό πολιτισμικό επίτευγμα του «έθνους». Και με την άρνηση των επιδράσεων την ανάγει επιπλέον σε εθνικό προσωπείο αρχαίου κάλλους. Πρόκειται για προϊόν του ευρωπαϊκού ρατσισμού. Αυτή η μυθολογία αποδέχεται το ευρωκεντρικό στερεότυπο «ανωτερότητας» απέναντι στην «κατωτερότητα» όλων των λαών και πολιτισμών πέραν του «δυτικού». Και ζητάει ελληνικό μερίδιο στην ευρωπαϊκή «ανωτερότητα» στο όνομα της αρχαιότητας.
Οι επιδράσεις όμως που συνθέτουν τον ελληνικό πολιτισμό είναι γενικότερα αισθητές και γνωστές από μεγάλους και παιδιά. Η αφήγηση άρα λέει στα παιδιά ότι το εθνικό τους πρόσωπο «είναι» πράγματι «κατώτερο», αλλά το κρύβει το αρχαίο προσωπείο.
Δεν μπορούν οι νέες γενιές να πορευτούν σήμερα με ταυτότητα αυτό το «εθνικό μεγαλείο». Χρειάζονται το μωσαϊκό της «μεγάλης» ιστορικής διάρκειας, τον δικό τους πολιτισμό ως μέρος και συνδημιουργό του ευρωπαϊκού μέλλοντος. Χρειάζονται κριτική στάση απέναντι στην ευρωκεντρική «ανωτερότητα», που είναι ιδεολογία της αποικιοκρατίας. Χρειάζονται ορθολογική και ισχυρή γνώση, που θα καλλιεργεί μια εθνική ταυτότητα ανθεκτική για να είναι συγχρόνως ανοιχτή και ανεκτική.
Δεν μπορούν οι νέες γενιές να πορευτούν σήμερα με ταυτότητα το «εθνικό μεγαλείο».
Χρειάζονται το μωσαϊκό της «μεγάλης» ιστορικής διάρκειας, τον δικό τους πολιτισμό ως μέρος και συνδημιουργό του ευρωπαϊκού μέλλοντος
Στην εγγράμματη πλέον ευρωπαϊκή κοινωνία που είναι σήμερα η ελληνική υπάρχει ακόμα ένα κενό ευρύτερης και μέγιστης σημασίας να καλυφθεί. Η εκπαίδευση πρέπει να περιλάβει τη συστηματική και σε βάθος καλλιέργεια των νέων γενεών στις επίσημες μορφές της παιδείας (κουλτούρας).
Υπάρχει στην κοινωνία ένα σοβαρό έλλειμμα παιδείας και τεχνών, για το οποίο ευθύνονται οι θεσμοί και πρώτο το σχολείο. Η διαπαιδαγώγηση των παιδιών και νέων περιορίζεται στη λογοτεχνία, που επιπλέον «διδάσκεται» με επιλογές αδέξιες και μεθόδους που απωθούν, με αποτέλεσμα την πλήρη αποτυχία του στόχου να καλλιεργήσει τη συνήθεια της ανάγνωσης για την απόλαυση. Στην ουσία απουσιάζουν οι τέχνες, τόσο οι κλασικές όσο και ακόμα περισσότερο οι μοντέρνες.
Η καλλιέργεια στις επίσημες εκφράσεις της παιδείας (κουλτούρας) είναι αναγκαστικά μακρόχρονη, ανεπαίσθητη και συνεχής, αλλιώς δεν κατακτάται. Άρα είτε αρχίζει πολύ νωρίς είτε χάνεται σχεδόν για πάντα.
Τη σημασία του σχολείου εδώ αναδεικνύει το γεγονός ότι τα μικρά παιδιά είναι εντυπωσιακά δεκτικά τέτοιας καλλιέργειας, όπως δείχνουν λίγα φωτεινά παραδείγματα και η σύντομη εφαρμογή του «προγράμματος Μελίνα» σε σχολεία. Παιδάκια του νηπιαγωγείου και της πρώτης δημοτικού στις λίγες αυτές περιπτώσεις (και μάλιστα παιδιά χωρίς κοινωνικά και μορφωτικά προνόμια από την οικογένεια) σε λίγους μόνο μήνες π.χ. αγάπησαν το Μότσαρτ και σχολίαζαν «ερμηνευτικά» την ομορφιά σε ανεικονικούς πίνακες του Καντίνσκι.
Η απουσία τέτοιας διαπαιδαγώγησης έχει πολλαπλή σημασία. Δεν είναι μόνο το επίπεδο ποιότητας ζωής που παρέχει στα άτομα. Είναι η καλλιέργεια της δημιουργικότητας και ιδίως οι ορίζοντες του μυαλού που ανοίγει. Αυτοί οι ορίζοντες καλλιεργούν τη δεκτικότητα στο κάθε τι καινούριο, ιδέα, πολιτισμικό προϊόν, τρόπο έκφρασης της τέχνης, αλλά και την ευρύτερη εφευρετικότητα σε κάθε πεδίο.
Η δεκτικότητα αυτή έχει και μεγάλη πολιτική σημασία. Η αρμονική συμβίωση κοινωνικών ομάδων με διαφορετικά πολιτισμικά χαρακτηριστικά διδάσκεται, είναι θεώρηση του κόσμου και τρόπος ύπαρξης που είτε καλλιεργείται είτε ναρκοθετείται. Ολα διδάσκονται και άρα μαθαίνονται. Ο απομονωτισμός διδάσκεται και η μισαλλοδοξία μαθαίνεται. Και αντίστροφα, η αναγνώριση των διαφορών και ο σεβασμός τους μαθαίνονται, οι νέες προοπτικές διδάσκονται, η κοινωνική συνείδηση μαθαίνεται. *
Αφιέρωμα
ΒΗΜΑ ΙΔΕΩΝ - Τεύχος 05/10/2007
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΑΦΙΕΡΩΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ιωάννης Μάνος Μέλος της Συντακτικής Επιτροπής του «Βήματος Ιδεών», Δικηγόρος
Οι διεθνείς και εσωτερικές πολιτικές και κοινωνικο-οικονομικές εξελίξεις επηρεάζονται πλέον καθοριστικά από την παγκοσμιοποίηση, δηλαδή από τη διεθνή κίνηση προσώπων και εργασίας, προϊόντων και κεφαλαίων, τεχνογνωσίας και πληροφορίας. Η νέα αυτή κατάσταση είναι μια δεδομένη πραγματικότητα του 21ου αιώνα και δεν μπορεί να αντιμετωπίζεται μόνο με έναν καταγγελτικό λόγο και αφορισμούς, αλλά είναι επιβεβλημένο να αντιμετωπίζεται με πολιτικούς όρους. Σήμερα η παγκοσμιοποίηση, ανεξαρτήτως του νέου πλαισίου και της δυναμικής που έχει δημιουργήσει, όχι μόνο διευρύνει τις κοινωνικές ανισότητες αλλά επιπλέον δημιουργεί καινούργιες.